De meeste mensen interesseren zich meer voor de invloed van regels op hun persoonlijk leven dan voor de achterliggende redenen voor politieke beslissingen. Met die gedachte in het achterhoofd hoor je verzuchtingen dat veel mensen eigenlijk te dom, te laagopgeleid of te weinig geïnformeerd zouden zijn om mee te mogen beslissen. De gedachte dat mensen leiding nodig hebben heeft traditie: denk aan de gelijkenissen over schapen en de goede herder. Het is een mechanisme dat je ziet terugkomen in de opgekrikte positie van wetenschap, van geïnformeerde media, van “de slimste mens”, van “fact checking”, tot de opmerking van Mark Rutte dat zijn vader hem had geleerd dat je mensen in hogere posities moet volgen. Het heeft ook een naam: paternalisme of regentendom. Uiteindelijk bewerkstelligt het een ongelijkheid die mensen in staat stelt beslissingen voor anderen te gaan nemen. Het streeft naar een machtiging, een soort voogdijschap.
Dom, schuldig en slecht?
In het land van kerksplitsingen is er een regelrechte race om de hoogste morele principes. Nu willen ook de seculiere vogels van allerlei pluimage graag de “moral high ground” innemen. Deze positie pretendeert macht. Alles lijkt geoorloofd. In de race om het gelijk worden mensen met een andere mening maar al te vaak neergezet als dom, schuldig of ronduit slecht. “How dare you!” is de oeroude tactiek van beschuldiging, afgekeken van de Inquisitie: intimidatie. Oude wijn in nieuwe zakken. Maar uiteindelijk gaat het erom wie er over anderen mag beslissen, en dus wie er mag heersen.
Nu bestaat er volgens de Libertarische filosofie geen enkele morele rechtvaardiging voor het heersen over een ander mens. Het is in het Libertarisme ook niet gerechtvaardigd wanneer daar “democratisch” over besloten zou zijn, ook niet wanneer dit in een wet, een “hoger verdrag” of in een regel zou staan. Je mag niemand dwingen. Dwang is een schending van het non-agressieprincipe waarop zelfverdediging volgt. Het is een vitaal principe, want het houdt een samenleving vreedzaam.
Dit artikel gaat over de waarde van mensen die de “dommen” heten in de samenleving. Over degenen, die niet over elk politiek strijdthema up-to-date zijn, die er weinig interesse voor hebben. Die heel gewoon met hun buren en buurtgenoten van dag tot dag samenleven, genoeg te doen hebben met zich te voeden, zich te verrijken en zich te reproduceren. Die de oorlogen, de droogte en de armoede ver weg niet heftig genoeg vinden om zich erover op te winden. Over de kortzichtigen, die niet te ver in de toekomst willen kijken. Zonder stress. Komt tijd, komt raad.
In de ogen van politieke activisten zijn het armen van geest, laagopgeleide ignoranten, boerenkinkels, populisten, domrechtsen en domlinksen. Minister Kuipers betitelde onlangs de helft van zijn medemensen als “dom”, terwijl hij toe moest geven dat het al of niet boosteren ieders eigen keuze is.
Maar toch, de “ignorantie van de massa” heeft mogelijk een belangrijk positief effect op de samenleving. Het blijkt dat in de natuur, in zwermen, kuddes en in samenscholingen, juist ignorantie wel degelijk een functie voor het groepsgedrag heeft. Libertair Perspectief heeft in 2021 in het artikel “Zelforganisatie” een link gezet naar een YouTube filmpje over samenscholing in de natuur (“secrets of schooling”). Het gaat in dat filmpje om het ontstaan van wat “collectieve intelligentie” wordt genoemd. Als je bezwaar hebt tegen het begrip “collectief”, kun je het ook “zwermintelligentie” noemen. De these is dat groepen van individuen altijd een “collectieve intelligentie” opbouwen die hen bescherming biedt tegen gemeenschappelijke vijanden en al te radicale veranderingen tegengaat. Economen kunnen de verwantschap met de “onzichtbare hand” van Adam Smith zien. In het filmpje wordt verder uitgelegd hoe “overly correlated information” (letterlijk “overdreven gelijkgeschakelde informatie”, bijvoorbeeld propaganda) het ontstaan van dat soort intelligentie juist onderdrukt.
Op de menselijke samenleving betrokken is het m.i. plausibel te stellen dat “zwermintelligentie” ervoor zorgt dat natuurlijke samenlevingen een grote mate van stabiliteit en weerstand tegen verstoringen (“resilience“) hebben. Volgen we de redenering van de onderzoekers van het Max Planck Instituut, dan zijn voor het ontstaan van samenhang in een zwerm veel ongeïnformeerde individuen nodig. Oftewel, het kan voor de samenleving in het geheel geen kwaad van den domme te blijven en gewoon te kijken naar wat je buurlui doen.
De these is dat wanneer informatie gelijkgeschakeld wordt, de weerstand en de stabiliteit van die groep verzwakt. Laat dit doordringen. Je krijgt gelijk een andere kijk op de kunstmatige leiderschapscultus en de wellicht moedwillige instrumentalisering van de leiderschapsidee door degenen die radicale veranderingen/ verstoringen willen. Gepland of niet, complot of niet, de bewust gestuurde leiderschapscultus bestaat. Die cultus van de tweede echelons heet bijvoorbeeld “Young Global Leaders”. Of de “High potentials”, die in multinationale bedrijven naar “Leadership Courses” gestuurd worden. Of kijk eens naar het supercultuurtje in het Franse staatsopleidingsinstituut ENA (“Critics have accused the ENA of educating a narrow ruling class who are prone to groupthink and averse to alternative perspectives.”). Gaan al die leidinggevende lui vervolgens op allerlei “speerpunten” domweg hetzelfde beleid roeptoeteren, dan kunnen ze de samenleving behoorlijk verstoren. De Covidhysterie heeft getoond welke collectieve domheid er kan ontstaan door media en regeringen overal gelijk te schakelen en vervolgens dissidente meningen te onderdrukken. Dit is geen complottheorie, maar een observatie**. Ook is inmiddels wel duidelijk geworden dat de traagheid, het conservatisme en de scepsis van “gewone mensen”, de niet-deskundigen en de kat-uit-de-boomkijkers, niet echt nadelig voor hen is.
Echoputten
Propagandatechnieken ontwikkelen zich verder. AI-gegenereerde informatiestromen kunnen echoputten worden door zichzelf te gaan citeren en vervolgens het internet te overspoelen, waaruit hetzelfde systeem dan weer haar basisinformatie put voor de volgende informatiecyclus. Het is een verder ontwikkelde vorm van de hierboven geschilderde gelijkschakeling. Wanneer het WEF schrijft, dat ze voor hun enorme aantal quasiwetenschappelijke artikelen “computer-curated platforms” gebruiken, dan betekent dat wellicht dat ze de inzichten in het aangehaalde filmpje over de geheimen van samenscholing ook begrepen hebben en precies weten wat ze bewerkstelligen met de voortdurende herhaling van steeds weer dezelfde boodschap op zoveel mogelijk kanalen. Is het naïef om te denken dat er niemand uit is op verstoring van de samenleving?
Libertaire kritiek … en actie!
Je zou kunnen aanvoeren dat mensen zich anders organiseren dan zwermen van vogels, scholen vissen of kuddedieren. Libertariërs, en zij niet alleen, zullen niet graag horen dat ze deel zijn van een “willoze” massa. Jeff Hoeyberghs stelt alvast dat mensen geen kuddedieren maar stamdieren zijn. Daarmee is impliciet gesuggereerd dat menselijke reacties anders (kunnen) zijn dan die van kuddedieren. Daar zit een kern van waarheid in. Mensen kunnen besluiten zich individueel of in kleine groepen tegen bedreigingen te weren. Een agressieve reactie bijvoorbeeld, als antwoord op agressie, vind je bij stamdieren wel en bij kuddedieren niet. Mensen en stammen kunnen tegen de stroom inzwemmen. Maar toch, het verdommende effect van propaganda op mensen is niet slechts door de recente deels hysterische reacties op de Covid-pandemie aangetoond, maar op nog overtuigender wijze door de Duitse catastrofe tussen 1933 en 1945. Menselijk gedrag is misschien complexer en moeilijker te voorspellen dan dat van kuddedieren, maar in essentie zien we ook veel overeenkomsten.
Het zou naïef zijn om te veronderstellen dat we niet beïnvloed worden door hoe mensen om ons heen op propaganda reageren. Ook al zou je je niet door je buren willen laten beïnvloeden, je gezond verstand laat je “conformeren”. Vogels in zwermen botsen niet op elkaar omdat ze allemaal met dezelfde snelheid vliegen. Het zou ook naïef zijn om te geloven dat we zelf niet aan propaganda zijn blootgesteld. Moeten of kunnen we onszelf onttrekken aan propaganda? Hoe?
- Persvrijheid is de belangrijkste tegenkracht tegen propagandistische massacommunicatie. Ze is essentieel om gelijkschakeling van informatievoorziening te voorkomen. Overheden die (massa)media naar hun hand willen zetten zijn fout bezig. “The basis of our government being the opinion of the people, the very first object should be to keep that right; and were it left to me to decide whether we should have a government without newspapers or newspapers without a government, I should not hesitate a moment to prefer the latter.” (Thomas Jefferson, derde president van de Verenigde Staten van Amerika (1787). Persvrijheid moet de pluriformiteit van berichtgeving garanderen.
- Propaganda indammen. Je kunt propagandastromen individueel indammen door ze heel bewust te boycotten, de ontvangstkanalen te blokkeren of uit te schakelen en abonnementen op propagandamedia te stoppen. Je stelt je dom en doof op, en blijft er vaak een stuk gelukkiger door.
- Het andere verhaal. Je kunt proberen “het andere verhaal” te vinden om vanuit tegengestelde posities zelf de waarheid te destilleren. Dat is niet eenvoudig. In samenlevingen met gelijkgeschakelde media gaan overheden snel over tot censuur, zodat je alternatief nieuws nauwelijks meer kunt vinden. Censuur, in het bijzonder door overheden, moeten we afwijzen.
- Antipropaganda. Het (helpen) verspreiden van alternatieve inzichten is een vorm van antipropaganda. Dit wordt door totalitaire overheden bestraft met sluiting/uitschakeling van alternatieve media, uitsluiting (banning, shadowbanning) van de mediamakers, het monddood maken door het ontnemen van (financiële) middelen, tot en met gevangenisstraf.
- Schoonmaken van scholen. Doe alles ervoor dat scholen en opleidingen geen overheidspropaganda verspreiden. Het inprenten van politieke ideeën op de verplichte overheidsscholen moeten we gaan beschouwen als een ernstige vorm van kindermisbruik, even verwerpelijk als seksueel misbruik.
Tot slot nog een waarheid als een koe: je kunt beter ongeïnformeerd zijn dan verkeerd geïnformeerd. Leve de dommen! Want die kijken wel uit.
*) Laus Stultitiae (1506) van Desiderius Erasmus wordt gewoonlijk vertaald met “Lof der Zotheid”. Het is een spotschrift op de toenmalige politieke toestanden en wordt beschouwd als een van de werken die de reformatie voorbereidden.
**) Zie bijvoorbeeld ook het interessante interview van Syp Wynia met Maaike van Charante van 28 december 2023 waarin betekenisvolle woordscheppingen voorkomen zoals “eigendunkeligheid” en “kokerblindheid”.
