Iedere maatschappij pretendeert het onderwijs te willen gebruiken om de volgende generatie te voorzien van kennis en vaardigheden om te floreren in de samenleving en om daarmee de kansen voor henzelf te vergroten. Het breed gedragen idee is dat je zonder scholing niets in het leven zal bereiken. Zonder diploma zijn de kansen in het leven zeer gering, wordt er gezegd. Het onderwijs zou ervoor zorgen dat leerlingen de mogelijkheid hebben om hun eigen leven en de maatschappij als geheel te kunnen vormen. Dit kunnen zij doen doordat zij leren om kritisch te denken. De vraag is of dat in de praktijk zichtbaar is. De leerling wordt in het huidige onderwijs niet beschouwd als een individu dat voorbereid moet worden op het leven als onafhankelijk individu, maar als een object dat gevormd moet worden naar de verwachtingen van de zittende macht. Het onderwijssysteem stimuleert onderdanigheid in plaats van onafhankelijkheid.
Het doel van maatschappijleer
Het doel van het onderwijs is een terugkerend thema dat al jaren ter discussie staat onder docenten, pedagogen en bovenal de politiek. Aangezien ik zelf werkzaam ben in het onderwijs stel ik mijzelf regelmatig deze vraag. Als docent maatschappijleer houd ik mijn leerlingen bezig met politieke en maatschappelijke kwesties en stel hen op de hoogte van verschillende maatschappelijke ontwikkelingen. Hiermee is het mijn doel om de leerlingen kritisch op te stellen en geen genoegen te nemen met de dogmatiek van de alledaagse politiek en wat de mainstream media ons voorhouden. En dat is ook de reden waarom het vak maatschappijleer in het leven is geroepen. Het gaat om het analyseren van maatschappelijke en politieke vraagstukken en het zoeken naar mogelijke oplossingen voor deze vraagstukken. De leerling wordt dan in de gelegenheid gesteld om zichzelf in deze vraagstukken te positioneren. Het gaat om het stimuleren van het kritisch oordeelsvermogen van de leerlingen.
Wat het doel van het onderwijs is, wordt in belangrijke mate bepaald door de docent in kwestie, maar toch is dat maar een klein deel van het verhaal. De inhoud van het vak moet immers goedgekeurd worden door het beleid vanuit de politiek. Is deze goedkeuring waardenvrij? En de vervolgvraag is of maatschappijleer dan daadwerkelijk bijdraagt aan de mogelijkheid tot kritisch denken. Een kritische houding gaat gepaard met een bepaalde mate van onafhankelijkheid van de eigen opvattingen en die van anderen – of die nu politiek zijn of niet. Wanneer de politiek invulling geeft aan het onderwijs dan is er geen sprake meer van onafhankelijkheid; het is waardengeladen. Oftewel, je leert slechts kritisch te zijn op de onderwerpen waarvan de autoriteiten willen dat je er kritisch over bent. Het gaat dus om politieke partijdigheid. Ik zal het toelichten met een voorbeeld.
Democratie als ideologisch uitgangspunt
Als docent maatschappijkeer vind ik het belangrijk dat mensen zeggenschap hebben op de manier waarop het land wordt bestuurd. Daadwerkelijk verantwoordelijkheid kunnen nemen over je leven, betekent dat je ook invloed zou moeten uitoefenen over wat de politiek beslist. De democratie als bestuursvorm en het aansporen van democratische gezindheid staat centraal bij het vak maatschappijleer. Dit wil zeggen dat leerlingen een positieve grondhouding moeten ontwikkelen ten aanzien van de democratie.
Waarom wordt dat als belangrijk geacht? De reden hierachter is in feite vrij eenvoudig: om de aanhang van dictatoriale ideologieën tegen te gaan. Daar ligt een probleem: er wordt een valse tegenstelling gepresenteerd. Wanneer je je tegen de democratie verzet dan moet het wel zo zijn dat je bij voorbaat voorkeur geeft aan een dictatuur. De democratie lijkt daarmee het enige bestuursvorm te zijn om een samenleving te regeren. Echter dit staat haaks op de mogelijkheid tot kritisch denken. Het is een drogreden om te suggeren dat er naast de democratie er alleen maar dictatoriale bestuursvormen bestaan. Hoe zit het met lokale bestuursvormen, autonome gemeenschappen die zichzelf regeren en heeft een samenleving überhaupt een overheid nodig om een land te besturen? Zijn deze opties per definitie dictatoriaal? Het is dus zeer dogmatisch om te denken dat de democratie de enige ‘juiste’ bestuursvorm is. Maar wanneer dit idee aan de leerlingen wordt overgedragen alsof het een vanzelfsprekendheid is, dan heeft het onderwijs meer weg van propaganda. Waarom zou het nuttig voor de toekomstige generatie zijn om het idee van de ‘ideale’ democratie aan hen over te dragen? Het zorgt er enkel voor dat de overheid als legitiem instituut in stand wordt gehouden. Daarmee is het vak maatschappijleer geen brenger van een kritische houding. Het is onderwijs dan juist de propagandist van het etatisme. Het bevrijdt de burgers niet, maar houdt hen geketend.
Hoe anders?
Deze bevindingen klinken tegenstrijdig met mijn keuze om in het onderwijs te werken. Je zou nu terecht de vraag kunnen stellen waarom ik het vak als docent uitoefen. Is het niet in strijd met mijn eigen politieke filosofie?
Om deze vraag naar waarheid te beantwoorden, is het van belang dat ik consequent blijf. Allereerst ben ik voor een volledige privatisering van het onderwijs. Naar mijn mening voorkomt het dat de zittende macht en elke overheid in de toekomst invloed heeft op de manier waarop het onderwijs wordt gegeven. Wat als maatschappijleer in zo’n situatie ook wordt gegeven, welke vorm zou het dan krijgen? Maatschappijleer zou niets anders moeten doen dan de leerlingen de kennis overdragen van kennis van de politicologie om daarmee politieke en maatschappelijke problemen te duiden en te verklaren om daarmee hun onafhankelijkheid te waarborgen. Tot welke conclusie zij zelf komen, is aan hen.
Ikzelf houd mij niet steevast aan het curriculum of de lesmethode. Naar mijn mening zitten hier sterke verwijzingen naar het etatisme en dat probeer ik zo goed mogelijk te vermijden. Ik wil de leerlingen laten inzien dat er buiten de overheid en de politiek om ook mogelijkheden zijn om de samenleving vorm te geven. Het gaat om kritisch denken buiten de eisen van het voorgeschreven curriculum om. Het gaat om het kritisch nadenken over je eigen rol in de samenleving.
Noot:
Onlangs publiceerde het Mises Instituut het artikel “Government Schools are Propaganda Machines” van de hand van Karl Streitel op Mises Wire, 16.2.2024.
Hier is de link: mises.org
Bron: UCSD research argues mass education was founded to indoctrinate students
