Door Maud Stehouwer (Psycholoog en Human Performance Specialist)

Voor mij draait libertair denken om het implementeren van een wereld waarin een mens mens kan zijn. In ieder geval in NL hebben we vandaag de dag met z’n allen een werkelijkheid geschapen waarin dat niet gemakkelijk is. Paradoxaal genoeg doordat we het onszelf te gemakkelijk maken. Althans zo kun je kijken. Wat is te gemakkelijk. De metafoor van de legbatterij kan wellicht verhelderen.

De metafoor van de legbatterij

Ik verblijf regelmatig in de UK en onze landlady daar houdt kippen in de gemeenschappelijke tuin. Aangezien bijna alle kippen, al dan niet door toedoen van vossen, het loodje hebben gelegd, moeten er nieuwe kippen komen. Als ik vraag waar ze die vandaan haalt zegt ze “we rescue chickens“.  Ik vraag waarvan ze die kippen dan rescuet en dat blijkt uit legbatterijen. Ik vraag me hardop af hoe dat dan werkt. Ze stoppen dan toch gewoon nieuwe kippen in die legbatterij? Ja, zegt de landlady “we rescue as many as we can“. Hier gaat iets mis in mijn hoofd maar de landlady begrijpt mijn verwarring duidelijk niet. Na een tijdje komen er inderdaad nieuwe kippen. Verschrikkelijk scharminkelige kaalgeplukte kippen. Ze zien eruit of ze zo de soeppan in kunnen. En dan valt bij mij het kwartje. De rescue is niet van de legbatterij, maar van de soeppan. Kippen die niet meer optimaal produceren worden vervangen. Maar goed, dat terzijde. Er is nu een ren vol kale scharminkels die een enorme tuin tot hun beschikking hebben. Maar daarin blijken ze niet geïnteresseerd. Met de deur open blijven ze lekker in hun ren, die natuurlijk vergeleken met hun verblijf tot nu toe moet voelen als een paleis. Of misschien ook niet, wat weet ik van de beleving van een legbatterijkip? Naar buiten gaan is in ieder geval kennelijk geen optie voor hen.

Ik ben vertrokken en toen ik een paar maanden later terugkwam was de tuin bevolkt met druk pikkende enorme kippen met volle verendekken. Niets scharminkeligs aan en zeer zelfbewust druk met hun kippenlevens. Als de landlordde kippen in de ren wil hebben, is dat voor ons al gauw een kwartier theater, want de dames hebben daar helemaal geen zin in. Het is een bijna niet te bevatten metamorfose. En de landlord loopt flink te leuren met zijn overschot aan eieren. Bij navraag blijken het echt dezelfde kippen en het heeft wel een paar weken geduurd voordat ze zich buiten de ren waagden. Maar sindsdien zijn ze niet meer uit de tuin weg te slaan en zijn ze de hele dag druk met pikken. Ooit heb ik gelezen dat een kip móet pikken. Pikken is zeg maar haar aard. Als ze dat niet kan doen is ze doodongelukkig en gedraagt ze zich vijandig naar andere kippen. Als ik naar deze kippen en hun geschiedenis kijk, weet ik voor mezelf zeker dat dit waar is. Het doet me denken dat Sartres “L’enfer c’est les autres” ook voor kippen geldt. Althans voor kippen in legbatterijen. In deze levendige Engelse tuin zie ik er weinig van terug.

Als je als kip bent geboren in een legbatterij weet je natuurlijk niet beter. Dat is dan je leven. Zo’n kip kijkt niet verlangend naar buiten en denkt was ik maar vrij. Sterker nog, een legbatterijkip pakt niet zomaar haar vrijheid als die voor het oprapen ligt. Wel blijken kippen in een legbatterij zo gestrest dat ze dat afreageren met elkaar kaalplukken. Of misschien moet ik kaalpikken zeggen en is het gewoon een kwestie van het bloed kruipt waar het niet gaan kan.

We zien natuurlijk dat kippen in legbatterijen niet floreren, maar als je erover nadenkt wat heeft zo’n kip eigenlijk te klagen? Ze heeft een lekker makkelijk leven. Ze zit warm en krijgt haar natje en droogje. Oké, er is weinig ruimte, maar als ze als rescuekip de ruimte krijgt en nog steeds haar natje en droogje klaarstaat, maakt ze uiteindelijk toch de keuze de hele dag haar eigen kostje bij elkaar te scharrelen. Makkelijk is dus kennelijk niet waar een kip op zit te wachten. Maar vooral ook, stel dat ze kon denken en praten, dan nog kan de legbatterijkip niet vertellen wat ze wel wil of nodig heeft om de eenvoudige reden dat ze haar eigen natuur niet kent, niet kan kennen omdat ze die nooit heeft kunnen ontwikkelen. Zolang kippen niet hebben gefunctioneerd in een omgeving waar ze kip kunnen zijn, ‘weten’ ze domweg niet wat het is om kip te zijn.

Depressieve en “burn-out”-mensen

Wij zijn geen kippen, maar zit het met mensen principieel anders? Wat is onze aard en kunnen we onze wereld vol gefrustreerde, depressieve en ‘burnout’-mensen vergelijken met een legbatterij? Het is voor mij een retorische vraag. Een kip wil kip zijn en een mens wil mens zijn. Dat er voor een mens aanmerkelijk meer manieren van mens zijn zijn dan voor een kip van kip zijn, doet aan het principe niets af. Ook heeft het voor een mens om mens te zijn veel meer voeten in de aarde. Een kip wordt soort van kant en klaar geboren, terwijl een mens eigenlijk vooral een boel potentie is. Mens en kip zijn beiden sociale wezens en passen zich aan de cultuur aan van de gemeenschap waarin ze terechtkomen. En beiden ontwikkelen hun persoonlijkheid en sociale status in die context. Mits in een omgeving waar een gemeenschap zich kan ontwikkelen natuurlijk. Maar als het gaat om wat haar dagelijkse doelen en bezigheden zijn, is de kip wel zo’n beetje klaar bij haar geboorte. Zij weet wat haar te doen staat. Waar een kip wat dat betreft vrijwel geheel is voorgeprogrammeerd, staat de mens met lege handen. Ofwel een mens moet aan de bak als het gaat om wat hij precies gaat doen met zijn leven. 

De mens moet eerst worden wie hij is

Het Japanse Shinto verwoordt de menselijke uitdaging: Een mens moet eerst worden wie hij is en dan zijn wie hij is. Een mens ontwikkelt zich, net als een kip, al doende tot sociaal wezen in de gemeenschap waar hij of zij terechtkomt. Tegelijkertijd, en anders dan een kip, moet een mens zijn of haar persoonlijke unieke natuur, dat waar hij goed in gaat zijn, hoe hij gaat bijdragen, in de werkelijkheid ervaren, ontdekken en zien te ontwikkelen. Dat gebeurt al doende en allemaal tegelijkertijd. Het principe van worden wie je bent in de ervaring is hetzelfde, maar waar een kip in een handomdraai kip is, is een mens ook onder optimale omstandigheden toch al gauw een jaar of 20 of 25 bezig voor hij of zij ‘in de eigen groove‘ zit. Een ontwikkeld mens kan zich een leven lang bezighouden met vinden en optimaliseren van die groove. Waar kippen sociaal gezien ook uiteenlopende persoonlijkheden hebben, is wat zij als persoonlijk doel in het leven hebben voor allen min of meer hetzelfde. Bij mensen ligt dat anders. Als we kijken naar wat mensen (kunnen) doen en bereiken in het leven is de diversiteit enorm vergeleken met kippen of andere dieren. Hoe mensen als individu bijdragen in hun gemeenschap loopt enorm uiteen. De pre-wiring van onze potentie bij de geboorte leidt in een gezonde menselijke gemeenschap tot veel diversiteit. Worden wie je bent is een heel werk en inspanning voor een mens. In een gemeenschap waar mensen zich als eenheidsworst gedragen hebben mensen niet de kans gekregen hun aard te ontwikkelen als gevolg van hun ‘verblijf in een legbatterij’. 

Het menselijk legbatterijdrama

Dat het menselijk legbatterijdrama zich zo makkelijk voltrekt in onze samenleving is grotendeels te wijten aan dat de mens in de eerste plaats een sociaal wezen is. De jonge mens past zich aan aan wat hij of zij voelt dat de omgeving eist en verwacht. In een beperkende omgeving met een beperkt denkkader ontwikkelt een kind, los van het sociale, niet alleen weinig relevante vaardigheden maar ook als vanzelf een zichzelf inperkend zelfbeeld en wereldbeeld. ‘Learned helplessness’ kan je het noemen. En van concepten die we met de paplepel krijgen ingegoten nemen we niet zomaar afscheid. Dat vereist minimaal, net als bij kippen, verandering van omgeving. Om een voorbeeld te geven, ik herinner me een try-out bij de ontwikkeling van training voor vliegers op een voor hen nieuw vliegtuigtype. Toen we de jonge maar ervaren trainee vroegen het voor hem onbekende vliegtuig klaar te zetten voor vertrek zonder de checklist te gebruiken, stuitten we op een botte weigering en de absolute overtuiging dat dat echt niet kan. Na enig aandringen, het is training en een try-out tenslotte, deed hij wat gevraagd werd en bleek uiteindelijk stomverbaasd dat hij prima in staat is dat gewoon op eigen kracht perfect te doen. Duidelijk geen vanzelfsprekend vertrouwen in de eigen vliegernatuur. Zoals de legbatterijkip pas als rescuekip haar natuurlijke aard ontdekt, ontdekt deze vlieger zijn in de ervaring ontwikkelde vliegernatuur pas als de omstandigheden dat van hem eisen. Het is een kleine demonstratie van hoe, als de mindset van learned helplessness er eenmaal is, dit zich ongemerkt ontwikkelt tot een full-blownselffulfilling prophecy. Wij houden in stand wat we in de persoonlijke ervaring dagelijks denken, doen en meemaken en gaan dat als waarheid ervaren. We weten niet beter. Het aantal mensen dat ik de afgelopen 30 jaar ben tegengekomen dat beweert dat ‘mensen’ nu eenmaal geen verantwoordelijkheid willen, dan wel kunnen dragen, is giga. De argumenten lopen uiteen van zo is de mens nu eenmaal tot waarom moeilijk doen als het makkelijk kan of de wereld is te ingewikkeld geworden. Maar het idee dat de mens niet verantwoordelijk wil zijn dan wel kan zijn is wijdverbreid. Overal in de NLse maatschappij, bedrijfsleven, onderwijs, overheid, heerst een vorm van dit soort denken. Het is als zeggen dat een kip liever het ‘gemak’ van de legbatterij heeft en niet verantwoordelijk wil zijn voor het bij elkaar scharrelen van haar eten. 

Hoe we onze eigen legbatterij regelen

En wat zijn dan wėl optimale omstandigheden voor een mens om mens te worden? Ergens eind vorige eeuw stond in de krant dat een Duitse verzekeringsmaatschappij kinderspeelplaatsen zonder rubberen tegels ging subsidiëren. Een voor mij destijds alleszeggend inzicht dat duidelijk maakte hoe verkeerd we bezig zijn met z’n allen. Voorkomen is goed maar als het doorschiet en ten koste van ontwikkeling gaat is er iets mis. Het inzicht is inmiddels verloren gegaan en we zijn met z’n allen de focus op wat mis kan gaan in het leven zo normaal gaan vinden, dat we niet meer in staat lijken het dilemma van de rubberen tegels te zien. Dit fenomeen van ‘één-dimensionaal denken’ is wijdverbreid in onze hedendaagse besluitvorming en heeft grote impact op onze ontwikkelingsmogelijkheden. De eenzijdige focus op veiligheid is zo groot dat we belangrijke essenties van menselijk ontwikkelen en samenleven totaal uit het oog zijn verloren. Dat verkeersregels bedoeld zijn voor de doorstroom zijn we kwijt en voor regels voor dagelijkse sociaal contact geldt iets soortgelijks. De hedendaagse MeToo-achtige obsessies heeft inmiddels geleid tot totaal onmogelijk maken van normale menselijke omgang en relaties. Maar goed, dit nu even terzijde. In dezelfde tijd las ik ergens (ik weet helaas niet meer wie of waar) een tekst die enorm resoneerde en nog steeds resoneert met mijn persoonlijke ervaring en denken waar het gaat om menselijke ontwikkeling:

“The human brain is designed for survival, not for order or formal instruction! The “jungle-like” brain needs a jungle-like learning environment. The brain loves complexity and challenge. 

It learns best by:

  • Figuring things out & discovering relationships
  • Making sense of a rich environment
  • Feeling that the new information is important to its’ survival”

Iedereen kan zien dat dit niet is hoe we onze hedendaagse wereld inrichten. Wij geloven wel degelijk in ‘order and formal instruction’. Het gaat hier om hoe we vandaag de dag, grotendeels onbewust, naar onszelf kijken en wat we van onszelf en elkaar verwachten. Wie het idee oppert dat menselijk leren organisch is, ontmoet overal (op scholen, in bedrijfsleven, overheid en politiek) veelal lege blikken. Geen concepten die kunnen resoneren, dus geen mogelijkheid ‘to grasp’ wat je zegt, laat staan om een gesprek aan te gaan. Mensen die het voor het zeggen hebben, hebben geen idee van waarover je praat. De veelal onbewuste metafoor die wij vrijwel overal hanteren voor leren is de computer. In dit denkkader zijn onze hersenen een soort databases die we vullen met kennis, informatie, algoritmes en ‘logica’. En omdat we slechte computers zijn, ondersteunen we dat met veel regels, procedures, controles en eindeloos veel bordjes en herhaling. We gebruiken daarbij het liefst de computer want die ‘kent’ geen menselijke zwakheid. Als we kijken naar hedendaags werk, is waarschijnlijk het overgrote deel van werkende mensen linksom of rechtsom bezig niet alleen vanuit dit beperkend mensbeeld te werken, maar vooral ook druk met dit mensbeeld implementeren, in stand houden en versterken. Zonder ons te realiseren wat de consequenties zijn van de werkelijkheid die wij voor onszelf creëren. Ons mechanistisch mensbeeld ìs onze eigen legbatterij. 

Een leven in vrijheid: focus op de kracht van de mens

Wie gelooft dat het leven in vrijheid zonder wezenlijke verantwoordelijkheid geleefd kan worden, kan niet anders dan een wonderlijk concept van vrijheid hanteren. Zolang we dit wijdverbreid idee in ons alledaagse doen en denken niet aanpakken kan er geen samenleving ontstaan die gestoeld is op libertaire uitgangspunten. Wie een libertaire wereld wil implementeren zal het hedendaags mechanistisch mensbeeld in zichzelf en zijn of haar directe omgeving om zeep moeten helpen om daarvoor in de plaats een realistisch mensbeeld te implementeren dat focust op de kracht van de mens. Hoe breder een krachtig mensbeeld leeft in de praktijk van alledag, des te minder kans op legbatterijverschijnselen. In een gemeenschap van gezond functionerende mensen ontstaat vanzelf, op organische wijze, een realistische balans tussen verantwoordelijkheid en vrijheid. Die hoeft niet overal hetzelfde te zijn en ook niet voor altijd hetzelfde te blijven. Tenslotte is ook de wereld waarin we nu leven organisch ontstaan. Een mens, net als een kip, ‘weet’ dat het goed zit, als hij of zij floreert en kan worden en zijn wie hij of zij is. Anders dan de kip, creëren wij onze eigen omgeving. Wij hebben een keuze. Maar alleen wie het dilemma ziet kan de keuze maken. Rubberen tegels of geen rubberen tegels. To be or not to be zeg maar. Het is niet anders dan de rescue-kip die uiteindelijk besluit de stap de tuin in te wagen. 

Een mensbeeld is een selffulfilling prophecy en voor de implementatie van een libertaire wereld is een realistisch mensbeeld bittere noodzaak. Met gewoon gezond verstand is makkelijk te begrijpen dat allen die wezenlijke vrijheid een warm hart toedragen, verantwoordelijkheid dienen te nemen voor het op orde hebben van hun eigen mensbeeld in hun eigen dagelijks leven en omgeving. Vooral lijkt een belangrijk doel voor een libertaire politieke partij een realistisch mensbeeld gericht op de kracht van de mens in de maatschappij te implementeren waar zij maar kan, beginnend bij de eigen activiteiten.

Ter inspiratie:

  • Een kennismaking met hedendaags Japans Shinto-denken met het boekje: Convenience Store Woman van Sayaka Murata. 
  • Voor ieder die zijn eigen mensbeeld wil ‘aanpakken’ is er een jungle aan publicaties over neuroscience onderzoek van eind vorige eeuw beschikbaar: Bijvoorbeeld ‘Embodiment and reason’ op Youtube met Ian Mcguilchrist & ‘Crow Solves An 8 Step Puzzle To Get Food’

Ian Mcguilchrist, een psychiater, neuroscience onderzoeker & filosoof, heeft twee lijvige boekwerken gepubliceerd over de asymmetrie van onze hersenen en wat de consequenties zijn van ons mechanistisch mensbeeld en utilitair denken op de wereld die we voor onszelf creëren.