In dit nummer van Libertair Perspectief gaan we door met het derde “Sustainable Development Goal” (duurzaam ontwikkelingsdoel) van de Verenigde Naties en het World Economic Forum. De zogenaamde SDG’s bestrijken zowat alle mogelijke overheidstaken in top-down geregeerde landen. De opgave van de burgers is slechts om de overheid in stand te houden.
Libertair Perspectief laat alle SDG’s de revue passeren. We formuleren libertairsche alternatieven waarbij de zelfbestemming van elk individu centraal staat.
Deze keer gaat het over het zorgsysteem. We gaan door de 13 subdoelen van de VN en geven een visie hoe het medische domein er zonder overheid uitziet.
Onvolledige scope
“Zorg” is een zeer breed gebied. Je zult zien dat het derde Sustainable Development Goal van de VN zeer beperkt is en bijna niet ingaat op de zorg in welvarende maatschappijen. “Well-being” staat weliswaar in de titel maar de term is niet uitgewerkt. De VN maakt het zichzelf misschien gemakkelijk door slechts enkele aspecten op te nemen die vooral relevant zijn in de context van ontwikkelingshulp. Je zou wensen dat diezelfde VN na het Covid-debakel van de afgelopen 2 jaar haar strategische doelstellingen gaat aanpassen en meer oog krijgt voor het zelfeigendom van elk mens op deze planeet.
Maar ook het standpunt van de Libertaire Partij over zorg is vergeleken met de omvang van het onderwerp “zorg” wat mager. Misschien dat dit artikel bijdraagt aan de vernieuwing van de standpunten van de LP.
De redactie verheugt zich over suggesties en commentaren van lezers over dit onderwerp. Elk lid van de LP kan participeren in de Programmacommissie. Je vindt de link ernaar in LP Nieuws.
Fundamenteel: medicalisering.
Ivan Illich, auteur van “Medical Nemesis*, the expropriation of health“, wees erop dat institutionalisering van de naastenliefde juist de pervertering is van het goede, die het slechtst van alles is (“corruptio optimi pessimo” – the corruption of the best is the worst of all). Hij stelde** dat zodra het Christendom in de vierde eeuw staatsreligie werd, de Katholieke Kerk met het opzetten van sociale instituten zoals ziekenhuizen in Rome begon. Door die institutionalisering veranderde het karakter van (medische) bijstand aan “de naaste” van vrijwillige liefdadigheid naar een verhandelbaar goed, waarvan de toedeling een object van economische keuzes en beslissingen werd. Uiteindelijk werd de toekenning van zorg een in te vorderen recht. De productie en verdeling van die goederen kwam in handen van collectiviteiten te liggen waardoor er voor de actoren in het medische domein een schier onuitputtelijke stroom van inkomsten ontstond.
Het bijbels antwoord van Jezus op de vraag “wie is mijn naaste?” was het verhaal van de Barmhartige Samaritaan. Misschien een verrassing voor socialisten, maar het is een puur libertarisch antwoord. Illich stelde dat in de oorspronkelijke Christelijke leer het verlenen van bijstand aan een “naaste” een individuele keuze is. Er is geen collectief “moeten”. Naastenliefde is niet in wetten, rechten of instituten te vangen en te isoleren.
Illich vond ook dat de huidige gezondheidszorg mensen berooft van autonomie en van het herstellend vermogen van het lichaam. Hij beschreef de schade die kan ontstaan door falende medische diagnostiek of door therapeutisch handelen (iatrogene schade). Hij wees erop dat de remedie vaak ernstiger is dan de kwaal. Dat wat wij vandaag “gezondheidszorg” noemen is het tegendeel van een wondermiddel voor alle kwalen. SDG 3 van de Verenigde Naties is vooral gericht op de opbouw van een “gezondheidssysteem” in ontwikkelingslanden naar de bestaande sociaaldemocratische en communistische modellen.
SDG 3 geeft echter geen visie op de toekomst van de “zorg” in de geïndustrialiseerde landen. Effecten van vergrijzing, volksplagen als diabetes, obesitas, kanker, hart- en vaatziekten zijn geheel buiten beschouwing gelaten. De verhouding van de burger tot een systeem dat de autonomie van de zieke afneemt ten faveure van de professionele autoriteit (bijvoorbeeld: “we moeten nu een beetje strenger met u zijn“). Met een boze tong zou je kunnen beweren dat de “wereldgemeenschap”, die de VN pretendeert te zijn, weinig aandacht heeft voor de zorgen van het financierende gedeelte van die gemeenschap.
Libertair Perspectief
Libertairen hebben traditioneel veel belangstelling voor de verlenging van een gezond leven. “Longevity” en je leven productief maken is een natuurlijk doel van het leven zelf. Daarbij hoort de vrijheid van procreatie, de vrijheid je eigen manieren te vinden om gezond te blijven, vrije therapiekeuze bij ziekte en de vrijheid om te bepalen hoe je je eigen leven wilt voltooien. Medicamenten en therapieën moeten voor wie dit willen vrij toegankelijk zijn, waarbij “vrij” zeker niet gratis betekent, maar vrij van verboden en beperkingen. Mensen mogen niet gevangengehouden worden in een zorgnetwerk dat zonder hun begrip en toestemming bepaalt welke protocollen van zorg, medicamenten en therapie wel en niet mogen. Dit “systeem” mag het “volledige zelfeigendom” (Engels: “Full Self Ownership“, FSO) nooit beperken. Bijgevolg zijn experimenten met zichzelf om “super-longevity” te bereiken (zoals het innemen van metformine of hyperbare zuurstoftherapie) in libertaire kringen populair.
Nu dan. Een typisch libertair SDG 3 is:
Gezond (veel) ouder worden.
Of, met een 19e eeuws Limburgs gezegde:
“Wèm zich zelf bewaardj, dè bewaardj gein douf noot“
(Wie op zichzelf past, die beschermt geen lege noot)
De subdoelen van SDG 3
SDG 3 is spannend. We zijn benieuwd hoe de verzamelde overheden en de verzamelde medisch-farmaceutische industrie de mensheid volgens de 13 subdoelen van SDG3 van Agenda 2030 gezonder willen maken.
Nota Bene: Dit wordt hierna een longread. SDG 3 heeft maar liefst 13 subdoelen*** en we plakken er elke keer een libertair commentaar bij
3.1 REDUCE MATERNAL MORTALITY
“Reduceer, tot 2030, het moedersterftecijfer tot minder dan 70 per 100’000 levend geboortes”
Commentaar:
Een prachtig doel. Dat cijfer was in 2017 in Nederland 5 op 100’000 levend geboortes. Marokko ligt op het streefdoel 70 en Nigeria ligt om en nabij de 1’000. De verschillen in de cijfers correleren onder andere met de hygiënestandaards en met toegankelijkheid van medische prenatale en postnatale zorg. In het algemeen zie je dat de moedersterfte afneemt naarmate de mensen in een land welvarender zijn.
Zien we het Libertarisme als een krachtige motor voor meer welvaart, dan kunnen we verwachten dat ook wanneer de overheid in de toekomst geen rol meer speelt in het medische domein de medische ellende verder af zal nemen.
3.2 END ALL PREVENTABLE DEATHS UNDER 5 YEARS OF AGE
“Maak tot 2030 een einde aan vermijdbare sterfte van nieuwgeborenen en kinderen onder de 5 jaar, en voor alle landen een reductie van de zuigelingensterfte tot 12 per 1000 levend geboortes en de kindersterfte tot 25 per 1000 levend geboortes”
Commentaar:
Niks op aan te merken. Nederland zit al een stuk lager (respectievelijk op 3,6 en 4,2). Toch ontkom je niet helemaal aan de indruk dat hier een boer over de groei van zijn bestand aan varkens praat. Spreek je over geboorte en dood, dan is zorgvuldig taalgebruik belangrijk. Anyway, het SDG doelt duidelijk op de “ontwikkelingslanden”.
Hoezeer de medische ontwikkeling zuigelingen- en kindersterfte voorkomt kun je zien aan de volgende voorbeelden. Het prenataal kunnen detecteren van (genetische) afwijkingen en het vervolgens niet-geboren laten worden (aborteren) reduceert de zuigelingen- en moedersterfte. In Nederland werden volgens officiële cijfers van het IGJ in 2019 per 1’000 vrouwen 9,1 (klinische) abortussen uitgevoerd, Volgens het IGJ zijn dit in absolute aantallen ruim 32’200. Dit cijfer staat tegenover 170’000 geboortes (18.9%). Uit de jaarrapportage van de wet afbreking zwangerschap is af te leiden dat tussen 4’000 en. 5’000 van de zwangerschapsafbrekingen in 2019 plaatsvond na of alsgevolg van prenatale diagnostiek.
Nieuw ontwikkelde genetische diagnostiek zal ook een factor zijn die zuigelingen- en kindersterfte reduceert, immers, mensen die “erfelijk belast” zijn zullen eerder besluiten om geen kinderen te verwekken.
3.3 FIGHT COMMUNICABLE DISEASES
“Beëindig tegen 2030 de epidemieën van AIDS, tuberculose, malaria en verwaarloosde tropische ziekten, bestrijd hepatitis, via water verspreide- en andere overdraagbare ziekten”
Commentaar:
Nobel. Alleen, we weten ook dat buitenproportionele invloed van overheden deze doelstelling kan tegenwerken. Dan praten we niet alleen over kleptocratie en bureaucratische afroming van “publieke” middelen maar ook over verkeerde beslissingen. Hoe groter de schaal is waarop slechte beslissingen invloed hebben, des te groter de ontwrichting die ze veroorzaken. Dit hebben we bijvoorbeeld gezien bij de inzet van DDT tegen malaria, maar we zien het ook bij het wereldwijd massaal injecteren van onvoldoend geteste mRNA-entstoffen tegen de verspreiding van Covid-19.
Het Libertarisme pleit voor kleinschaligheid. Als een medicijn of een bestrijdingsmethode écht goed is dan zullen ze snel en breed worden overgenomen, terwijl de impact van een therapie die schadelijk blijkt te zijn veel kleiner zal zijn. Slecht nieuws verspreidt zich ook razendsnel, tenminste, voor zover het niet gecensureerd wordt.
3.4 REDUCE MORTALITY FROM NON-COMMUNICABLE DISEASES AND PROMOTE MENTAL HEALTH
“Verminder tot 2030 voortijdige sterfte met een derde, veroorzaakt door niet-overdraagbare ziektes, door middel van preventie en behandeling, en bevorder geestelijke gezondheid en welzijn.”
Commentaar:
Fijn, weten we daarmee wat regeringen gaan doen zodat mensen later sterven? Dit subdoel is een goed voorbeeld van de wolligheid van algemene mooipraterij. Maar fair enough: een doel legt niet uit hoe je het zou kunnen bereiken. Dit is het meest vage subdoel en het enige dat over geestelijke gezondheid spreekt. Het lijkt op een soort “Stimmfreigabe” van een partij die zich er verder niet mee wil of kan bemoeien wat haar leden doen.
Het Libertarisme stelt dat beperkingen van het zelfeigendom die niet voortkomen uit het NAP uiteindelijk slecht zijn voor je lichamelijke en mentale gesteldheid.
Dit komt bijvoorbeeld tot uiting in de correlatie van de human freedom index met de gemiddelde levensverwachting.
3.5 PREVENT AND TREAT SUBSTANCE ABUSE
“Voorkom en versterk de behandeling van drugsgebruik, zoals verdovende middelen en schadelijke consumptie van alcohol”.
Commentaar:
In het Libertarisme wordt alcohol- en drugsgebruik niet gecriminaliseerd. Mensen zijn eigenaar van hun eigen lichaam. Wanneer iemand door alcohol- of drugsmisbruik schade aan andermans lijf en goed veroorzaakt dan moet dat individu zich daarvoor verantwoorden en de schade vergoeden. Een consequentie is, dat we alcohol- of drugsverslaving bij een agressieve daad niet als verzachtende omstandigheid zien.
3.6 REDUCE ROAD INJURIES AND DEATHS
“Halveer (tot 2020 …) het aantal verkeersdoden en -gewonden, wereldwijd”
Commentaar:
Een nobel doel. Het subdoel loopt tot 2020 en niet tot 2030, wat de vraag doet rijzen waar de meetlat ligt. Anyway, met begrijpelijke verkeersregels voorkomen we een hoop ellende op straat. Toch ligt er ergens een kritisch punt bij het bevorderen van de verkeersveiligheid. Dat punt ligt voor het Libertarisme misschien bij de toepassing van dwang. Zo is het Libertarisme gekant tegen het opleggen van verkeersboetes aan “verkeerszondaars”. We geloven in het “gezond verstand” van mensen, de ratio. We hameren daarom wel op het volledig vergoeden van aangedane schade door de veroorzaker en we zijn ervan overtuigd dat dat uitgangspunt mensen helpt om voorzichtig aan het verkeer deel te nemen. We zijn in het algemeen tegen het bestraffen van slachtofferloze overtredingen van wetsbepalingen en we waarschuwen voor de praktijk van de exploitanten van onze gemeenschappelijke verkeersinfrastructuur om gedrag beïnvloedende boetes als aanvulling van de “publieke middelen” te beschouwen.
3.7 UNIVERSAL ACCESS TO SEXUAL AND REPRODUCTIVE CARE, FAMILY PLANNING AND EDUCATION
“Zorg tegen 2030 voor universele toegang tot diensten op het gebied van seksuele en reproductieve gezondheidszorg, onder meer voor gezinsplanning, informatie en onderwijs, en voor de integratie van reproductieve gezondheid in nationale strategieën en programma’s.”
Commentaar:
Nationale strategieën en programma’s? Overheden mogen zich vanuit Libertair standpunt niet bemoeien met gezin en familie. Dit zijn privédomeinen. Eerst iets verbieden en dan de toegankelijkheid weer “bevorderen” via allerlei bureaucratische hoepels waar je doorheen moet springen, die dan ook nog een hoop professionele verdienmodellen in stand houden? De beste manier om toegankelijkheid van iets te bevorderen is door het niet te verbieden. Zelfbestemming.
3.8 ACHIEVE UNIVERSAL HEALTH COVERAGE
“Bereiken van (letterlijk vertaald staat er:) “universele gezondheidsdekking”, inclusief de bescherming tegen financiële risico’s, toegang tot hoogwaardige essentiële gezondheidszorgdiensten en toegang tot veilige, effectieve, hoogwaardige en betaalbare essentiële medicijnen en vaccins voor iedereen.”
Commentaar:
Hier wordt gedoeld op systemen ter afdekking van de financiële risico’s van ziekte. Libertairen zijn doorgaans van mening dat het beheersen van risico’s eenieders rationeel zelfbelang dient. Je zou wensen dat iedereen in samenspel met zijn tijdgenoten de best mogelijke “dekking” uit een veelheid van aanbod zelf moet kunnen bepalen. In Nederland is dat aanbod door “regulering” zo zeer versmald, dat het kan gebeuren dat de verplicht verzekerden via hun premies meebetalen aan behandelingen waar ze levensbeschouwelijke bezwaren tegen hebben.
Waar de Libertaire Partij in haar standpunt over zorg een klassiek-liberaal voorstel doet en pleit voor een breder aanbod van zorgverzekeringen zullen de Minarchisten en de Anarcho-Kapitalisten onder de lezers pleiten voor het recht op opting-out van de verplichting om je tegen ziektekosten te verzekeren. Dat is de beste manier om verzekeraars ertoe te bewegen om voor alle categorieën een aantrekkelijk aanbod op de markt te zetten. Wanneer de verplichting om je te verzekeren het (communistische) besef zou ontstaan dat je de “zorg” van je tijdgenoten altijd, onbeperkt en gratis zou kunnen vorderen, dan vind je ook elke verzekeringspremie te hoog. Als je “zorg” tot mensenrecht verklaart dan bevorder je samenlevingen van zieken en maak je de natuurlijke onderlinge hulp onder de mensen kapot.
Het vaak gehoorde argument is, dat er zonder de verplichte verzekering mensen zouden zijn die zich helemaal niet verzekeren en met onbetaalbare zorg te maken krijgen. Libertaire denken dat dat zal meevallen. Zulke mensen zullen ofwel door familie, door liefdadigheid ofwel helemaal niet geholpen worden. Als rationeel denkend mens besef je echt wel dat je zonder “socius” ten dode opgeschreven bent.
3.9 REDUCE ILLNESSES AND DEATH FROM HAZARDOUS CHEMICALS AND POLLUTION
“Tegen 2030 het aantal sterfgevallen en ziektes als gevolg van gevaarlijke chemicaliën en lucht-, water- en bodemverontreiniging aanzienlijk verminderen.”
Commentaar:
Hier heeft niemand iets op tegen. Vanuit libertair perspectief is vervuiling, agressie waartegen je mag optreden. Mensen en organisaties die met gevaarlijke substanties omgaan kunnen zich tegen aansprakelijkheid voor schade als gevolg van hun handelen verzekeren. De verzekeraars zullen uit eigenbelang veiligheidsmaatregelen opleggen en controleren.
3.a IMPLEMENT THE WHO FRAMEWORK CONVENTION ON TOBACCO CONTROL
“Versterk, in alle landen waar dat nodig is, de uitvoering van het Raamverdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie over tabaksontmoediging.”
Commentaar:
Dit “Framework” van de WHO wil het gebruik van tabak graag terugdringen en “vergeet” daarbij te noemen dat het al of niet roken van tabak een individuele keuze is. Het libertair perspectief is dan ook dat je vrij bent om te roken (zelfbestemming), zover je daar anderen niet mee schaadt (NAP).
3.b SUPPORT RESEARCH, DEVELOPMENT AND UNIVERSAL ACCESS TO AFFORDABLE VACCINES AND MEDICINES
“Steun het onderzoek naar en de ontwikkeling van vaccins en medicijnen voor (het voorkomen en de behandeling van) overdraagbare en niet-overdraagbare ziekten die voornamelijk ontwikkelingslanden treffen. Bied toegang tot betaalbare essentiële medicijnen en vaccins, in overeenstemming met de Doha-verklaring over de TRIPS-overeenkomst en de volksgezondheid, waarin het recht wordt bevestigd van ontwikkelingslanden om ten volle gebruik te maken van de bepalingen in de Overeenkomst inzake handels gerelateerde aspecten van intellectuele-eigendomsrechten met betrekking tot flexibiliteit om de volksgezondheid te beschermen, en in het bijzonder toegang tot geneesmiddelen voor iedereen te bieden.”
3.c INCREASE HEALTH FINANCING AND SUPPORT HEALTH WORKFORCE IN DEVELOPING COUNTRIES
“Zorg voor een aanzienlijke verhoging van de financiering van de gezondheidszorg en de werving, ontwikkeling, opleiding en het behoud van gezondheidswerkers in ontwikkelingslanden, met name in de minst ontwikkelde landen en kleine eilandstaten in ontwikkeling.”
Commentaar:
Dit gaat over ontwikkelingshulp. Impliciet wordt gewezen op het verschijnsel dat bijvoorbeeld Filipijnse ziekenzusters (je mag hen ook verpleegkundigen noemen) beter in eigen land zouden kunnen blijven dan te zoeken naar beter betaalde werkplekken in westerse landen. Tja, wat is een libertair perspectief hierop? Mensen zijn individueel geheel vrij om een beter betaalde baan te zoeken, ook de ziekenzuster uit de Filippijnen. Volgens het libertarisme is het verkeerd om voor “goede doelen” middelen te gebruiken die onder dwang en afpersing door middel van belastingheffing worden verkregen. Libertair is: geen overheidssubsidie voor “ontwikkelingshulp”. Een voorbeeld: De (RK) stichting “Mensen met een missie” haalde in 2021 zo’n 436’000 Euro op van particuliere giften. Het wervingsbudget is bijna 930’000 Euro. Hun CDA-directeur verdient een slordige 150’000 Euro per jaar en de overheid subsidieert het goede doel met 13,5 miljoen. 166’000 Euro werd besteed aan ondersteuning van missionarissen. Na te lezen in hun jaarverslag over 2021. En dan is Mensen met een Missie nog maar een kleintje. Oxfam Novib is nog veel beter in het aanboren van subsidie.
Voor de bezorgden onder ons die menen dat zonder belastingdwang veel minder “goeds gedaan” kan worden: misschien is het in werkelijkheid wel omgekeerd. Als er minder herverdelers worden gefinancierd, meer rijkdom in de samenleving blijft en mensen zelf kunnen bepalen hoe ze hun verhoogde welvaart voor het heil van de wereld kunnen inzetten, dan komt het geld daar terecht waarnaar de meeste vraag bestaat. Goed doen via uitbesteding aan de overheid perverteert.
Commentaar:
Impliciet wordt hier gezegd dat ontwikkelingslanden niet de focus zijn van de globale farma-industrie. De suggestie is natuurlijk dat dat komt omdat daar minder te verdienen valt. Er wordt naar intellectueel eigendom verwezen, en daarover bestaat binnen het libertarisme een discussie die niet eenduidig afgesloten is.
Heel veel intellectueel eigendom bestaat bij de gratie van bescherming door overheden. Zouden overheden in een Anarcho-Kapitalistische samenleving deze beschermende taak niet hebben, dan zouden auteurs, uitvinders, ontwikkelaars en bedrijven snel andere manieren vinden om de commerciële waarde van hun “geestelijk eigendom” te beschermen. AK-aanhangers wijzen er dan ook op dat de overheid als derde (regulerende) partij helemaal niet nodig is. Minarchisten zijn daarentegen meer geneigd om een arbitrerende rol van een of andere vorm van overheid te accepteren, omdat dit gezien wordt als haar kerntaak: bescherming van eigendom.
3.c INCREASE HEALTH FINANCING AND SUPPORT HEALTH WORKFORCE IN DEVELOPING COUNTRIES
“Zorg voor een aanzienlijke verhoging van de financiering van de gezondheidszorg en de werving, ontwikkeling, opleiding en het behoud van gezondheidswerkers in ontwikkelingslanden, met name in de minst ontwikkelde landen en kleine eilandstaten in ontwikkeling.”
Commentaar:
Dit gaat over ontwikkelingshulp. Impliciet wordt gewezen op het verschijnsel dat bijvoorbeeld Filipijnse ziekenzusters (je mag hen ook verpleegkundigen noemen) beter in eigen land zouden kunnen blijven dan te zoeken naar beter betaalde werkplekken in westerse landen. Tja, wat is een libertair perspectief hierop? Mensen zijn individueel geheel vrij om een beter betaalde baan te zoeken, ook de ziekenzuster uit de Filippijnen. Volgens het libertarisme is het verkeerd om voor “goede doelen” middelen te gebruiken die onder dwang en afpersing door middel van belastingheffing worden verkregen. Libertair is: geen overheidssubsidie voor “ontwikkelingshulp”. Een voorbeeld: De (RK) stichting “Mensen met een missie” haalde in 2021 zo’n 436’000 Euro op van particuliere giften. Het wervingsbudget is bijna 930’000 Euro. Hun CDA-directeur verdient een slordige 150’000 Euro per jaar en de overheid subsidieert het goede doel met 13,5 miljoen. 166’000 Euro werd besteed aan ondersteuning van missionarissen. Na te lezen in hun jaarverslag over 2021. En dan is Mensen met een Missie nog maar een kleintje. Oxfam Novib is nog veel beter in het aanboren van subsidie.
Voor de bezorgden onder ons die menen dat zonder belastingdwang veel minder “goeds gedaan” kan worden: misschien is het in werkelijkheid wel omgekeerd. Als er minder herverdelers worden gefinancierd, meer rijkdom in de samenleving blijft en mensen zelf kunnen bepalen hoe ze hun verhoogde welvaart voor het heil van de wereld kunnen inzetten, dan komt het geld daar terecht waarnaar de meeste vraag bestaat. Goed doen via uitbesteding aan de overheid perverteert.
3.d IMPROVE EARLY WARNING SYSTEMS FOR GLOBAL HEALTH RISKS
“Versterken van het vermogen van alle landen, in het bijzonder ontwikkelingslanden, tot vroegtijdige waarschuwing, risicovermindering en beheer van nationale en mondiale gezondheidsrisico’s.”
Commentaar:
De uitrol van globale alarmsystemen is typisch een taak voor verzekeringsmaatschappijen. Je hebt er geen overheden voor nodig.
Voetnoten:
*”Nemesis” = vloek, aartsvijand.
** Zie het opgenomen vraaggesprek “The Corruption of Christianity: Corruptio Optimi Pessima (2000)” op Youtube, in het bijzonder vanaf minuut 36:
https://www.youtube.com/watch?v=KF8wZmmksjw&ab_channel=TheGoldenThread
*** De originele teksten (in het Engels) van de 13 subdoelen kun je hier vinden:
https://www.globalgoals.org/goals/3-good-health-and-well-being/
Bronnen:
Illich, Ivan. “Medical Nemesis, the expropriation of Health“, Pantheon books, New York, 1976. ISBN 0-394-71245-5PDF (free download):
https://ratical.org/ratville/AoS/MedicalNemesis.pdf
Nederlandse vertaling: Grenzen aan de geneeskunde: het medisch bedrijf – een bedreiging voor de gezondheid?, door D. L. Uyt den Bogaard. Bussum: Wereldvenster, 1975, verschillende herdrukken
Burrus, Trevor (research fellow van het Cato Instituut), “Is there a right to health care?“, column op de website van libertarian.org, 15 november 2017.
https://www.libertarianism.org/columns/is-there-right-health-careBronvermelding.
Het (grafisch) materiaal over de SDG’s is afkomstig van de website globalgoals.org. De site is eigendom van Project Everyone, een “UK, not-for-profit (sic!) company, working in partnership with the UN to create and promote the Global Goals campaign“. Hun “Asset License” stipuleert, dat het campagnemateriaal valt onder de Creative Commons licentie “Attribution-ShareAlike 3.0 Unported (CC BY-SA 3.0)“. Deze licentie vereist bronvermelding
