De overheid geeft je het gevoel dat ze iedereen wil observeren en controleren. Dit lijkt vooral ingegeven door het doel het gedrag van mensen te kunnen beïnvloeden zonder dat er veel ambtenaren voor nodig zijn. Met behulp van verkliktechnologie, social credits en massacommunicatie wordt het onontkoombaar om een brave burger te zijn. Tenminste, dat belooft een bepaalde tak van gedragswetenschap aan de autoriteiten, zoals we zullen zien.

Het libertairsche antwoord op dit soort totalitarisme begint bij het herkennen van de beïnvloeding en het besef hoe disciplinering van homo sapiens werkt. Als je bewust wordt dat het bijna altijd slechts om belangen van lobbygroepen gaat versterkt dit misschien je immuniteit tegen zulke manipulatie.  

Voor de post van minister van volksgezondheid werd een onderwijzer geschikt bevonden. Waarom? Omdat het voornamelijk gaat om gedragsbeïnvloeding? Omdat het gaat om het aanleren van maatschappelijk gewenst gedrag? Onderwijzers worden geacht daarin experts te zijn.

Onder het alziend oog van de overheid en van faciliterende techbedrijven is de “transparante burger” geschapen. Onze bezigheden, onze voorkeuren, onze bestedingen, onze productiviteit, onze medische status, de mate van onze bereidheid om aan het publieke goed mee te werken, onze familiebanden, onze politieke preferenties (niet officieel), ons uiterlijk en ons innerlijk worden zo langzamerhand helemaal in cijfers, codes en woorden vastgelegd en in registraties oproepbaar en analyseerbaar gemaakt.

En er komt wellicht nog onze persoonlijke CO2-afdruk bij, om te zien hoe veel je de atmosfeer opwarmt en te detecteren wanneer het langzaamaan tijd wordt om je leven te voltooien. Want er zijn anderen aan de beurt en die wachten misschien op je organen en de transitie van je bezittingen. Solidariteit mag toch van iedereen verwacht worden?

Vroeger kon je nog hopen in de massa te verdwijnen. Dat is nu voorbij: de kunst om precies jou eruit te halen heet “data-engineering“. Veelzeggend was de kindertoeslagenaffaire. Je wordt gebrandmerkt en geselecteerd door algoritmes die de enorme gegevensbestanden op afwijkingen en patronen doorzoeken..

We bevinden ons in een maatschappelijk Panopticon. Wat is dat? Panoptica (“alles-ziende” wordt bedoeld met deze Griekse woordcreatie) zijn koepelgevangenissen. Ze werden gebouwd naar de denkbeelden van de engelse liberale filosoof Jeremy Bentham die er in 1791 een ontwerp voor maakte en de naam bedacht. In zo’n gevangenis zijn de cellen concentrisch om een centrale wachttoren heen geordend. Gevangenen zijn van elkaar geïsoleerd en ze kunnen slechts met het toezicht communiceren. Een cel heeft twee openingen: een raampje naar buiten en een traliehek dat op de centrale hal is gericht. Eén opzichter in het centrum van de hal volstaat om alle bewoners te bewaken, te kennen en te beheersen. Ofschoon het voor die bewaker onmogelijk is om alle cellen tegelijkertijd te observeren, voelen de gevangenen zich constant geobserveerd omdat ze niet kunnen zien wanneer de toezichthouder hun kant uitkijkt. Daardoor worden ze gemotiveerd om zich op elk moment te gedragen alsof ze worden geobserveerd. Zo worden gevangenen gedwongen hun gedrag aan te passen. Het model “functioneert in instellingen die mensen vormen en socialiseren“. Volgens Bentham is het nuttig ‘voor regeerders om voor hoogst belangrijke doeleinden te gebruiken‘ of een middel “om alles wat met een zeker aantal mensen samenhangt, hun totale levensomstandigheden, te kennen en te beheersen“. Het berust op “seeing without being seen“. Het besef dat men gecontroleerd kan worden, verzekert rust en orde.

Nederland kent drie voormalige koepelgevangenissen: In Haarlem, Breda en in Arnhem. De tralies werden in de loop van de tijd door deuren-met-luikjes vervangen, niet omdat men niet meer in de theorie geloofde, maar omdat gevangenen samen zo’n hels kabaal konden maken dat de bewaker(s) er gillend wegliepen. De koepelgevangenis in Haarlem werd in 2016 gesloten en werd onlangs verbouwd tot onderwijsgebouw. De ironie van deze herontwikkeling zullen slechts overheidskritische mensen kunnen bevatten: het gebouw heeft haar oorspronkelijke functie weer teruggekregen. Hoe het met de akoestiek gaat?

Mensen passen hun gedrag aan, omdat zij geobserveerd kunnen worden. 

Het Panopticon belichaamt de terreur van de macht van de overheid over het individu. De onzichtbare touwtrekkers beheersen de kunst van gedragsbeïnvloeding uitstekend, en gezien het enorme aantal psychologisch hooggeschoolde voorlichters in dienst van Zijne Majesteit’s regering streeft de overheid naar perfectionering. De techniek (controle met bijbehorende strafdreiging en het selectief hard aanpakken van individuen en niet van hele groepen) lijkt een geaccepteerde manier te zijn geworden om tegensputterende burgers te disciplineren*. Van verborgen camera’s tot de maatschappij-ontwrichtende verklikkers die restaurants controleren op het hanteren van overheidsregels met betrekking tot QR-codes. Van de koppeling van autokentekens aan persoonsgegevens tot aan de koppeling van PCR-DNA-analyses aan het donorregister (dat laatste verzinnen we even?). Waar en wanneer werd de grens van het toelaatbare overtreden? 

Libertair perspectief

Eenieder die denkt dat het zo’n vaart niet loopt moet maar rustig doorgaan met het laten registreren, contacten tracken, vinkjes halen, Digid’s halen, met plastic en iPhone betalen en braaf alles aan je afperser te melden wat je had, hebt en hoopt ooit nog eens te verkrijgen.
Maar je hebt natuurlijk wèl een heleboel “te verbergen“: het is het recht op privacy**, dat je van de overheid misschien zou moeten kunnen invorderen, maar dat is een illusie; dan snap je de aard van het beestje niet.
Hoe denken libertairen over de controle-samenleving? Het libertarisme wil principieel de overheid tot een absoluut minimum beperken en legt de verantwoordelijkheid voor het eigen handelen terug in handen van de individuele mens. Een kleine overheid heeft wat libertairen betreft geen middelen om het gedrag van homo sapiens te gaan beïnvloeden en ook absoluut geen reden om dat te willen. Libertairen zijn wel erbij gebaat om samen, georganiseerd, organisaties op te zetten die onze persoonlijke en collectieve vrijheden beschermen tegen agressie. Zulke organisaties kun je misschien “staat” noemen, maar ze mogen nooit tot een zodanige machtsconcentratie voeren dat zij een eigen leven gaan leiden en zichzelf tot onze bewakers gaan maken in plaats van bewakers van onze vrijheid te zijn. 
Concentratie van persoonsinformatie is levensgevaarlijk, wanneer die informatie in verkeerde handen terecht komt. Dit is niet denkbeeldig, zie het hier aangehaalde artikel over het lot van Afghanen na de machtswisseling in Kabul. Ook hier een pleidooi voor het afschaffen van de centrale overheid als registrar. voor het beheren van privacygevoelige gegevens.

Wat doe je ertegen? Scepsis is een goed werkend tegengif. Het is goed om te beseffen dat overheidscommunicatie professioneel in elkaar gestoken vertelsels zijn. Net zoals je TV-reclame met een korrel zout neemt, zo kun je de boodschappen van de overheid dubbelzinnig vinden en heel goed tot het oordeel komen dat het primair om belangen van bepaalde lobbygroepen gaat. Probeer meteen uit te vinden wat er achter een boodschap schuilgaat. Het is een bekend fenomeen dat reclame op sceptici juist het tegenovergestelde bewerkt. Laat je niet beïnvloeden en gedraag je volgens je eigen kompas. 

Het onmachtige gevoel dat je overal geobserveerd en gecontroleerd wordt kun je pareren door die controles en de bijbehorende collectemechanismen te ontwijken. Bij de invoering van 80 km/u maximumsnelheid buiten de bebouwde kom, voorheen 90 km/u In Frankrijk werden in het hele land 3’000 flitscamera’s onklaar gemaakt en de gele hesjes hebben bij de bezetting van onbemande (automatische) tolhuisjes de toltickets van automobilisten ingezameld en in dozen naar de regering in Parijs gestuurd. Zeer populaire acties die iets vertellen over ontevredenheid. Meer recent zien we de DDOS-aanvallen op de QR-codeservers van de overheid en de geweldloze acties bij restaurant Waku Waku. Maar je kunt ook snelheidsbelastingen vermijden door je leven zodanig in te richten dat je minder gehaast op straat hoeft te zijn. De QR-registratie kun je vermijden en slimme restaurateurs brengen je het eten thuis. Tegen de QR-pas kun je ook je onvrede uiten door aan demonstraties mee te doen, zie de suggesties in de agenda na dit artikel.
Libertair Perspectief roept ertoe op de woede niet in je voort te laten woekeren en de overhand over je denken en doen te laten krijgen. Waarom zou je je door de overheid in elkaar laten slaan en nog armer laten maken? Steek je energie in geweldloze acties en in het bouwen aan  vrijere vormen van samenleven waarin een overheid overbodig is. Dat is vele malen effectiever. Daar gaat het in libertarische kringen over als we over agorisme spreken. Dat is het thema voor de volgende uitgave van Libertair Perspectief.
 

Literatuurtips:

* “Discipline, toezicht en straf“, Michel Foucault, 1975. Wikipedia artikel

** “Je hebt wél iets te verbergen – Over het levensbelang van privacy, Maurits Martijn en Dimitri Tomekzis, 2018
Samenvatting: Facebook weet bij wie je gisteren op bezoek ging De Belastingdienst zag hoe je er kwam Apple hield bij hoe lang je er bleef Samsung hoorde wat je er zei En Google wist al dat je het van plan was In Je hebt wél iets te verbergen laten onderzoeksjournalisten Maurits Martijn (1981) en Dimitri Tokmetzis (1975) zien waarom privacy het meest bedreigde mensenrecht van onze tijd is. Ze leggen bloot welke gegevens je allemaal weggeeft en aan wie. En, belangrijker nog: welke ingrijpende gevolgen dat heeft.